1 januari 2021: leren kost tijd

Met regelmaat hoor ik om me heen en lees ik ´het lijkt nog ver weg´. Dan wordt gedoeld op de ingangsdatum van de Omgevingswet op 1 januari 2021. Deze datum begint ietwat te gonzen, want zit daar niet een onrustig gevoel aan vast? Gaat er op die dag iets magisch gebeuren?

Ik schrik telkens opnieuw van ´ver weg´, want we hebben nog iets meer dan een jaar en voor je het weet is die periode alweer voorbij. Die onrust, die voel ìk zeker! Een jaar is kort, we zijn er nog lang niet klaar voor. In de dagelijkse praktijk gebeurt zoveel dat óók belangrijk is en dat afleidt van het leerproces dat we moeten doorlopen. En leren kost tijd…

Lokale regels
Veel provincies, gemeenten, omgevingsdiensten bereiden zich actief voor. Ze stellen omgevingsvisies op en experimenteren met participatie en omgevingsplannen. Ontzettend goed, maar over het algemeen: te laat. De Omgevingswet is een waanzinnige juridische uitdaging. Het samenvoegen van 26 wetten naar 1 wet heeft behoorlijk wat juridische discussie gekend, en dat kristalliseert zich nu uit. De invoering van de wet is niet voor niets twee keer uitgesteld. Lagere overheden hebben deze drie extra jaren echter onvoldoende benut om hun eigen leerproces te doorlopen. Veel van de juridische vragen worden, op hun eigen verzoek, bij de lagere overheden neergelegd. De bruidsschat bijvoorbeeld. Dit zijn ongeveer 600 regels die het Rijk nu overlaat aan gemeenten om lokaal in te vullen. Gemeenten zullen zich hier nog doorheen moeten worstelen, en tel daar het woud van lokale verordeningen en beleid maar bij op…wat een klus!

Inhoud en gedrag hand in hand
Ook hebben gemeenten nog geen tijd gehad om de doorwerking van nieuw opgestelde regels te toetsen. Met de omgevingswet hebben we het ook niet over een louter juridische exercitie. Een programmamanager Omgevingswet zal je er haarfijn op wijzen dat 80% van de transitie bestaat uit cultuurverandering. Nieuwe rollen, nieuwe manier van benaderen van de materie, nieuwe manier van samenwerken. Inhoud en gedrag gaan hand in hand. Met het nadenken over en toetsen van de doorwerking van nieuwe regels leren we ook over onszelf, onze normen, onze activiteiten en het effect van de interactie met anderen. Dat verdient tijd en aandacht, maar is moeilijk om aan te passen. We opereren in een complexe sociale context. En verandering gaat stapsgewijs.

Meerdere leercycli
Over leren en leercycli zou ik een heel blog kunnen schrijven, maar nu houd ik het even bij de organisatiegerichte plan-do-check-act cyclus. De juridische werkelijkheid op 1 januari 2021 (daar is die magische datum weer) is veel te complex om voldoende inzicht te hebben in de werkprocessen en het bereiken van doelen. We moeten niet van onszelf verwachten dat we na één PDCA-cyclus net zo doelmatig kunnen zijn met de Omgevingswet, als dat we met 26 losse wetten waren. Want daar hebben we al jarenlange ervaring mee. De werkprocessen zijn misschien minder effectief, maar wél geolied. Een ook al is de Big8 cyclus niet overal even doelmatig, er is wél een work around gevonden.

Die praktijk, die geldt op 1 januari 2021 niet meer. Tenminste niet als het aan bezwaarmakers ligt. En natuurlijk geldt dat, als het niet gaat zoals het moet, dan moet het maar zoals het gaat. We zullen pragmatisch zijn en doorgaan, want die kwaliteiten moeten we zeker behouden in het nieuwe stelsel. Maar we zullen de leercyclus nog vaak moeten doorlopen, en in series van aan elkaar gerelateerde werkprocessen. Blijven inventariseren, blijven nadenken, blijven aanscherpen. Zo komen we stapsgewijs tot kennis, inzicht en uiteindelijk vaardigheid. Op 1 januari 2021 gaat het loket officieel open … wie staan er dan klaar?

Smalle focus op een brede ontwikkeling
Veel organisaties hebben nu nog een te smalle focus, als het gaat om de invoering. Deze focus richt zich teveel op een te kleine, interne groep en te weinig op het geheel, waar je als organisatie ook maar een onderdeel van bent. Het zegt iets over de fase, waarin het leerproces van de invoering zich bevindt (en de middelen die ervoor beschikbaar worden gesteld). Het proces is namelijk te groot en te complex om zonder focus te kunnen doorlopen.

Het is dus ook logisch dat veel organisaties zich focussen op de kleine stappen van de interne cultuurverandering en nieuwe bestuurlijke rollen, naast de inhoudelijke focus op de belangrijkste politieke vraagstukken, zoals het bouwen van voldoende woningen en het vormgeven van de energietransitie. Dat is al een belangrijk leerproces in het integraal en opgavegericht denken, van strategisch tot operationeel, maar ondanks de ambities van participatie, vaak voornamelijk naar binnen gericht. De bouwstenen van de invoering staan nog teveel los van elkaar en het leereffect heeft betrekking op te weinig mensen.

Tijd voor de sprint
Vaak is er namelijk juist een kopgroep binnen de organisaties aan het leren. Als ik een vraag stel over hoe het huidige werk aanhaakt op de invoering van de Omgevingswet, word ik direct doorgestuurd naar deze kopgroep. En ik betrap mij er zelf ook op dat ik ook te makkelijk doorverwijs naar degene die het meeste weet. Maar een jaar voor de invoering is het niet meer het moment om alleen in een kopgroep aan het leren te zijn! Nu moet de gehele organisatie aanhaken, inclusief sociaal domein en veiligheidsdomein, en de moeten de individuele leernetwerken zich uitrollen. En niet alleen bij beleid, óók (misschien wel juist) in het VTH-werkproces. Ga eens op zoek naar een mooie casus om samen met mensen van andere organisaties te doorleven, hoe de Omgevingswet wérkt. Act! Om in de wielersporttermen te blijven, het peloton moet nu aan de sprint beginnen.