De strijd om grondbezit in Friesland

In de gemeente Leeuwarden ligt het Friese dorp Mantgum, met 1.200 inwoners. Een klein dorp, waar momenteel verdeeldheid heerst. Dit omdat de gemeente waar ze sinds 2019 toe behoren, opeens wél woningbouw op landbouwgrond ziet zitten.  

Nynke-Rixt Jukema, architect en inwoner van het dorp, spreekt hierover met de Volkskrant in de woonboerderij van mede-dorpsgenoot Herbert Schaap. Beiden scharen zich volledig achter het standpunt om niet te bouwen op de huidige landbouwgrond. Ze spreekt over ‘verraad’ rond haar eigen dorp. Volgens haar wordt het platteland geofferd voor steen en is dit een volgende aantasting van het buitengebied. Dit terwijl de gemeente voornemens zou zijn het landschap niet verder te vervuilen.  

De strijd om grond is niet nieuw, en die in Mantgum staat niet op zichzelf. Er wordt nu meer naar landbouwgrond gekeken voor bebouwing. De rest van de grond is namelijk al bebouwd óf beschermd.  

Is het echt een probleem?
Daling van het aantal hectare landbouwgrond in Nederland is niet per se slecht voor de productie. Sterker nog, historische cijfers laten een verhoogde productie zien bij een daling van het landbouwareaal in de vorige eeuw. Dat bevestigt ook emeritus hoogleraar Rudy Rabbinge. Hij denkt zelfs dat we met de helft van de landbouwgrond tegen de helft van de kosten de productie kunnen verhogen. Vereiste volgens hem is wel dat de gronden worden behouden voor de landbouw, dat er wordt gekozen voor hoogwaardige producten en dat er met strengere milieueisen wordt gewerkt. Ook kunnen landbouwgronden die minder geschikt zijn en op een minder efficiënte manier worden benut, uit de productie worden genomen.  

Geen gek idee, denkt landbouwexpert Hans van Grinsven van het Planbureau voor de Leefomgeving. Het milieu en de biodiversiteit vragen om gewasbescherming en grenzen aan bemesting. En dat zijn nu juist noodzakelijke ingrediënten voor de verhoging van de productie per hectare.  

Discussie over consumptie
Hij geeft aan dat verandering moet plaatsvinden in harmonie met de natuur. En juist dit kan botsen met het idee van het verhogen van de productie. Er is verandering nodig in zowel de productie als de consumptie van ons voedsel. “Het grote aandeel vlees en zuivel in onze dagelijkse kost moeten we ter discussie durven stellen. Het is niet nodig voor onze gezondheid, maar vraagt veel grond en water, en geeft tegelijk veel stikstof.”

Tijd voor een nieuw VROM?
In de Noordelijke Friese Wouden huist een vereniging die met honderden boeren en particulieren tussen Drachten, Leeuwarden en Dokkum het boerenlandschap beheert in harmonie met natuur en inwoners. Hiermee vervullen zij eigenlijk de functie van het in 2010 opgedoekte Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. 

Misleid met gelikte plannen
Terug naar het dorp Mantgum in Friesland. Daar meent Herbert Schaap dat bewoners en gemeente om de tuin zijn geleid met ‘gelikte plannen’ en ‘misleidende informatie’. Schaap: “Als de gemeente als verpachter zomaar landbouwgrond kan laten bebouwen, waarom zou iedere willekeurige boer dat dan niet ook mogen?”

Volgens wethouder Hein de Haan van de gemeente Leeuwarden komen dezelfde uitbreidingsvragen uit ieder dorp. Hij zegt negen van de tien keer ‘nee’ te verkopen. “Mantgum is een uitzondering omdat het een dorp is met een station en een school. Kleinschalige uitbreiding, georganiseerd vanuit de inwoners, vergroot de leefbaarheid en brengt de woningmarkt daar eindelijk in beweging.”

Omgevingswet heeft polariserend effect
Volgens Schaap en Jukema is de gemeente echter verblind geraakt door het collectief particulier opdrachtgeverschap (CPO), kortom: het bouwinitiatief van bewoners zelf. Dit bouwinitiatief is een manier van werken die voortkomt uit de nieuwe Omgevingswet, die in 2022 ingaat. Die wet geeft planmakers zelf meer verantwoordelijkheid. Die wet zorgt er nu volgens bovengenoemden voor dat inwoners van – met name – kleine dorpen lijnrecht tegenover elkaar kunnen komen te staan.  

Initiatiefnemers van de CPO-bouwplannen begrijpen de zorgen van tegenstanders, maar hebben in hun optiek genoeg gedaan om die weg te nemen. Daarnaast is de dorpsvertegenwoordiging akkoord met de plannen. Ook wethouder de Haan denkt er zo over. Volgens hem is dit project juist een voorbeeld van een bouwaanpak van onderop. Waarbij de gemeente, zo zegt hij, faciliteert en niet organiseert. Dat de boer na twintig jaar pacht vruchtbare grond moet opgeven, is volgens de Haan ‘het nadeel van zo’n plan’.  

Smit, P. H. (2021, 4 januari). Koeien of woningen? Bouwen op weiland splijt een Fries terpdorp. de Volkskrant. https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/koeien-of-woningen-bouwen-op-weiland-splijt-een-fries-terpdorp~bc707f37/?referrer=https%3A%2F%2Fwww.google.com%2F